шум: het Oekraïense lied over de lente dat een andere lading kreeg.

In de ban van Oekraïne

Spotify Wrapped is een relatief nieuwe functie van de populaire streamingdienst Spotify. In de decembermaand krijg je een gepersonaliseerd rapport over je luistergedrag, vergezeld met de nodige verfijnde formats om het op sociale media te delen. Zoals verwacht wijkt mijn luistergedrag nogal af van de Nederlandse norm anno 2021. In tegenstelling tot luisteraars van Justin Bieber, Kevin en Frenna, spande het nummer SHUM (шум) van artiest Go_A de kroon in mijn Spotify Wrapped. Het had iets rauws, puurs en betoverends. Wat maakt dit lied zo toverachtig? Hoe raakten zoveel mensen ervan in de ban? Waarom is dit nummer en de betekenis ervan juist nu zo schrijnend? En van welke hedendaagse mythe kunnen we collectief afscheid nemen zodat er weer meer hoop voelbaar wordt? Hiervoor moeten we eerst terug in de tijd.

Het verwelkomen van de lente als Slavische mythe

Volkslegendes en mythes hadden vroeger een functie. Deze ontstonden om verklaringen te geven voor natuurlijke fenomenen die we als mensen niet begrepen. Lang geleden leefden mensen dan ook voornamelijk volgens rituelen en tradities waarvan werd aangenomen dat deze een gunstig effect zouden hebben op onze overleving.

Zo was er een Slavische (Poolse) traditie die in het teken stond van het verwelkomen van de lente: een tijd die wordt geassocieerd met wederopstanding en vreugde. Hierbij was het gebruikelijk om rituele liederen en dansen uit te voeren om de winter versneld te laten eindigen en het ontwaken in de lente aan te moedigen. Geen wonder dat dit nummer zo betoverend is met zo’n bijzonder verhaal. De zangeres van de band, Kateryna Pavlenko, legt uit waarom deze eeuwenoude volkslegende ook vandaag de dag een boodschap voor ons heeft:

In 2021, this ancient tradition takes on a different meaning. During the lockdown and in full gear – we remind everyone and ourselves about the need for a person to be into society, to feel part of something bigger and not forget to rejoice

Kateryna Pavlenko

Als ik met deze kennis reflecteer op het nummer en mijn beleving daarvan valt alles op z’n plek. Misschien was het wel zo dat ik de betekenis van het nummer eerst voelde op een heel primitief niveau. Op een niveau dat taal overstijgt. En met mij nog velen anderen. De lente en alles wat dat jaargetijde symboliseert kon vanaf het begin van de coronapandemie voor niemand snel genoeg komen. Dat is nu voor Oekraïense personen van ondergeschikt belang sinds er een nieuwe, catastrofale crisis is bijgekomen. Ademloos luister ik nu naar hetzelfde nummer en de Oekraïense lente lijkt ineens heel ver weg.

Een hedendaagse mythe die we van tafel kunnen vegen

De crisis rondom Oekraïne speelt zich niet alleen in de wereld af, maar ook in onszelf. Gevoelens van machteloosheid en moedeloosheid bekruipen me terwijl ik een gezonde balans zoek tussen geïnformeerd blijven en afstand nemen van de media. Ik lees verhalen over paniek, hysterie en verwoesting. Is het überhaupt mogelijk om te durven geloven dat er te midden van deze crisis lichtpuntjes zijn? Ik durf daar voorzichtig bevestigend antwoord op te geven.

Het kan niet anders dan dat Poetin en zijn achterban aan het kortste eind zullen trekken in deze crisis. Tegen welke prijs is niet te voorspellen, al is elke prijs onvergeeflijk. Deze verliezende positie hebben zij ironisch genoeg voor zichzelf gecreëerd. Het is ongekend hoe daden van onmenselijkheid massaal het beste in mensen oproept. Van oudsher wordt onze kans op overleving als soort al bepaald door groepslidmaatschap. En ook nu zullen we volgens dit en andere groepsdynamica principes zegevieren.

Groepsgedrag in crisissituaties

Een foutieve aanname is dat mensen in crisissituaties ondoordacht kuddegedrag en competitief gedrag zouden vertonen. Gek genoeg gebeurt er juist het tegenovergestelde. In crisissituaties realiseren we ons dat we iets met elkaar delen, namelijk een ‘common fate’, een gedeeld (nood)lot. Deze realisatie werkt magnetisch: we vertonen meer pro-sociaal gedrag en schieten elkaar te hulp. Zo is er onderzoek gedaan naar gedrag tussen passagiers ten tijde van de ondergang van de Costa Concordia in 2012. Hieruit bleek dat passagiers solidariteit naar elkaar toonden, elkaar spontaan te hulp schoten en dat dit waarschijnlijk veel doden heeft kunnen voorkomen. Het pro-sociale gedrag vond plaats ongeacht of passagiers elkaar al kenden of niet. Onze sociale aard staat dus juist op scherp.

Deze bevinding staat niet op zichzelf. Sterker nog, dit gedragspatroon wordt keer op keer geobserveerd. Van de Summerland ramp in 1973 (brand), de terroristische bomaanslag in Londen in 2005 tot aan het evacueren van gebouwen tijdens 9/11 in New York: we bezitten een enorme weerbaarheid en behulpzaamheid, hoe benard de situatie ook is. Hoewel de reguliere media vooral over de Russische agressie rapporteert, weet ik dat de getroffenen van deze situatie mededogen, hulp en (h)erkenning bij elkaar vinden. Een collectief trauma dat in Poetins nek hijgt.

Mieren, muizen, mensen.. één pot nat?

In de media wordt een beeld van hysterie en paniek geschetst, voornamelijk aan het adres van de getroffenen van de Russische inval. Eerdere onderzoeken hebben afgerekend met deze manier van verslagleggen die gericht is op een sensationeel verhaal creëren (lees: verkopen). Dit gaat hand in hand met de mythe dat mensen in hysterische kuddedieren veranderen in crisissituaties. Deze overtuiging was gestoeld op studies waarbij het gedrag van mieren of muizen als voorbeeld werd genomen voor menselijk gedrag. Latere onderzoeken hebben dit ontkracht, maar deze mythe wordt, deels door de media, nog steeds gevoed. Dat terwijl studies van Drury uitwijzen dat we in een crisissituatie een beroep op andere mensen doen om informatie over de dreiging te krijgen en veiligheid op te zoeken. Vaak ook nog succesvol en beheerst. Misschien past het etiket van paniek beter bij de agressor. Zien we daar niet een konijn dat gekke sprongen maakt uit angst?

De Oekraïense lente van 2022

De toekomst kennen we niet en ik denk dat dat iets goeds is. Tegelijkertijd is dat nu weinig troostend. Onzekerheid over de toekomst veroorzaakt ernstig psychisch lijden. Toch troost ik me met het feit dat ik de verbroedering en het pro-sociale gedrag ook hier terugzie. Inzamelingsacties schieten massaal uit de grond. Daarnaast zie ik legio oproepen of er mensen zijn die kunnen (mee)rijden naar Polen om te helpen. Niemand weet nog hoe de Oekraïense lente van 2022 zich zal ontvouwen. In mei zie ik Go_A tijdens een concert. Ik visualiseer dat ik daar dans en zing op SHUM en dat we de lente van blijdschap en wederopstanding in Oekraïne vieren. Als de lente er dan nog niet is, zullen we terugvallen op de oude traditie en samen zingen en dansen om een wonder teweeg proberen te brengen. Slava Ukraini!

Bronnen (APA, 7e editie)

1. Bartolucci, A., Casareale, C., & Drury, J. (2021). Cooperative and competitive behaviour among passengers during the costa concordia disaster. Safety Science, 134, 105055. https://doi.org/10.1016/j.ssci.2020.105055
2. Mawson, A. R. (2005). Understanding mass panic and other collective responses to threat and disaster. Psychiatry: Interpersonal and Biological Processes, 68(2), 95–113.
3. Cocking, C., Drury, J., & Reicher, S. (2009). The psychology of crowd behaviour in emergency evacuations: Results from two interview studies and implications for the Fire and Rescue Services. The Irish Journal of Psychology, 30(1–2), 59–73. https://doi.org/10.1080/03033910.2009.10446298
4. Dias, C. G. J. & Monash University. Department of Civil Engineering. (2015). Crowd Dynamics at Turning Phenomena. Amsterdam University Press.
5. Drury, J. (2018). The role of social identity processes in mass emergency behaviour: An integrative review. European Review of Social Psychology, 29(1), 38–81. https://doi.org/10.1080/10463283.2018.1471948
6. Drury, J., Cocking, C., & Reicher, S. (2009). Everyone for themselves? A comparative study of crowd solidarity among emergency survivors. British Journal of Social Psychology, 48(3), 487–506. https://doi.org/10.1348/014466608×357893
7. Fahy, R. F., Proulx, G., & Aiman, L. (2011). Panic or not in fire: Clarifying the misconception. Fire and Materials, 36(5–6), 328–338. https://doi.org/10.1002/fam.1083
8. Haghani, M., & Sarvi, M. (2017). Following the crowd or avoiding it? Empirical investigation of imitative behaviour in emergency escape of human crowds. Animal Behaviour, 124, 47–56. https://doi.org/10.1016/j.anbehav.2016.11.024
9. Hari, J. (2020). Lost Connections. Van Haren Publishing.
10. Lin, P., Ma, J., Liu, T., Ran, T., Si, Y., & Li, T. (2016). An experimental study of the “faster-is-slower” effect using mice under panic. Physica A: Statistical Mechanics and its Applications, 452, 157–166. https://doi.org/10.1016/j.physa.2016.02.017
11. Quarantelli, E. L. (2008). Conventional beliefs and counterintuitive realities. Social Research, 873-904.