Vrees niet de progressie van innovatieve technologieën, vrees eerder de regressie van de mens.

Met de toename van technologieën is er niet eerder zoveel interactie geweest tussen mens en technologie. Alleen al in de periode van 1980 tot en met 1983 waren de verschillen in verkoopaantallen van computers gigantisch. Ter illustratie: in 1980 verkochten 23 bedrijven in totaal 724.000 computers tegenover één bedrijf (Apple) dat in 1983 de grens van een miljoen verkochte computers passeerde. Inmiddels zijn we enkele decennia verder en hebben we kennisgemaakt met meer en meer technologieën. Als gevolg hiervan zijn we steeds meer ‘bezig’ met technologie. Een bijproduct hiervan is het fenomeen technofobie. Steeds meer mensen ervaren om verschillende redenen angst, stress en/of ongemak door nieuwe technologieën. Deze verschillende redenen zijn in zekere mate begrijpelijk en reëel, maar er dwaalt ook een sluipmoordenaar onopgemerkt rond die pas echt gevreesd moet worden.

De decompositie van technofobie

Technofobie is niet simpel te definiëren gezien de technologie die wordt gevreesd aan verandering onderhevig is. Eind zeventiende eeuw waren er immers geen computers, maar was er toch technofobie ten gevolge van de industriële revolutie. Waar vroeger angst was om vervangen te worden door een stoommachine, is er nu overwegend angst voor (het werken met) computers en de opmars van artificial intelligence. Laten we voor het gemak wat dieper ingaan op computerangst, aangezien daar verreweg de meeste onderzoeken naar zijn gedaan.

Computerangst staat in verschillende onderzoeken centraal en is daarmee ook meetbaar gemaakt door het ontwikkelen van meetinstrumenten. Dit zijn veelal zelfrapportagevragenlijsten, waaronder (geen uitputtende lijst!): The Attitudes Towards Computers Questionnaire, The Computer Anxiety Rating Scale Form T, The Computer Anxiety Index, en ga zo maar door. Als gevolg hiervan menen we dus te weten wat technofobie wezenlijk betekent voor iemand. Zo blijkt uit deze deze lijsten dat technofobie te verklaren valt door: 1) frustratie/gebrek aan plezier, 2) ervaren ongemak, 3) gebrek aan zelfverzekerdheid, 4) ervaren nuttigheid (het gebrek daaraan), 5) voorzichtigheid/gebrek aan optimisme, 6) gebrek aan openheid.

Wat opvalt aan bovenstaande is dat deze factoren allemaal te maken hebben met de emotionele beleving rondom het gebruiken van computers en in bredere zin, technologieën. Het heeft niet, of in mindere mate, te doen met potentieel risicovolle eigenschappen die voortvloeien uit de functionaliteiten van de technologie. Hierdoor vraag ik me af: hoe is het mogelijk dat angst voor algoritmes nog geen onderdeel is van dit rijtje?

De sluipmoordenaar

Vooropstaat dat algoritmes in veel gevallen bijzonder functioneel zijn en daarmee het leven vergemakkelijken. Het gevaar schuilt echter ook in dat aspect: het maakt heel veel misschien wel té makkelijk. Hierdoor hoeven we steeds minder een beroep te doen op wat we zelf daadwerkelijk vinden, voelen en willen. Ontnemen algoritmes onze vrije wil, zonder dat we dit merken? Laat ik een voorbeeld geven.

In een proefcollege dat ik gaf verzocht ik studenten om op te staan als zij TikTok op hun smartphone hadden. De overgrote meerderheid die bleef staan verzocht ik vervolgens om de app op te starten. Daarna vroeg ik ze om kort te benoemen wat voor clip ze als eerste te zien kregen. Dit was door de algoritmes voor iedereen verschillend. Tot slot vroeg ik ze hun gebruikstijd voor alleen TikTok in te schatten, wat erg uiteen liep, maar niet zelden op kon lopen tot meer dan twee uur per dag. Deze algoritmes beperken zich natuurlijk niet tot TikTok, maar achtervolgen ons overal waar we gebruik maken van technologie. Sterker nog, algoritmes bepalen voor een groot deel waar we aan worden blootgesteld, waardoor we in een soort virtuele bubbel worden geblazen zonder het door te hebben. Onze perceptie van de realiteit wordt hierdoor gevormd en veel van ons doen en laten ook. Termen als TikTok-recept, TikTok-muziek of TikTok-hack worden immers al veel gebruikt.

Grijs gebied

De miljoenensubsidie die is toegekend aan het project ‘de algoritmische samenleving‘ zal naar verwachting nog verder in beeld brengen wat de impact is van algoritmes. Echter is en blijft de individuele gebruiker op dit moment volledig ‘in control’ over diens technologiegebruik, zonder ‘in control’ te zijn over hoe dat diegene beïnvloedt. Wel blijkt dat tijd online/op sociale media hand in hand gaat met verminderd fantasierijk en kritisch denken. Is dit de prijs die we bereid zijn te betalen?

Daarbij: is het verdedigbaar dat elke individuele gebruiker zelf het hoofd moet bieden aan slimme apps die gebruik maken van de menselijke psyche en diens valkuilen? Toen ik een maand lang geen social media gebruikte stroomde mijn inbox vol met mails van Instagram over wat ik allemaal wel niet miste en wie er allemaal updates hadden geplaatst op het platform. Omdat ik niet meer ’te volgen ben’, proberen dergelijke platformen je terug te lokken door in te spelen op je angst er niet meer bij te horen/dingen te missen. En het onderliggende doel heeft te maken met het prijskaartje dat aan jouw gegevens hangt.

Is dit, zeker onder jongere generaties, simpelweg geen vorm van machtsmisbruik? Ik heb niet direct een goed antwoord op die vraag, maar toch vraag ik me dit af. Dit omdat wet- en regelgeving rondom technologie voor nieuwe (ethische) dilemma’s komt te staan die moeilijk zijn bij te benen. In de tussentijd weten we wel dat jongeren gevoeliger zijn voor beïnvloeding en een sterkere behoefte hebben om ergens onderdeel van uit te maken. Zolang dit grijs gebied blijft zullen we dus maar vrede moeten sluiten met het feit dat we steeds minder kritisch leren en blijven denken én dat de psychologische kwetsbaarheden van jongeren worden uitgebuit. De wereld blijft een gekke plek en de online wereld al helemaal.

Het labyrint

Een labyrint wordt vaak verward met een doolhof. Het verschil is dat een labyrint naar een middelpunt leidt en niet bestaat uit een aparte in- en uitgang. Dat betekent dat je een labyrint op twee manieren kunt beleven: van buiten naar binnen en van binnen naar buiten. Alle informatie en voorkeuren die we tot ons nemen voeden de algoritmes die ons advertenties, kijktips en muziek aanreiken. Deze banen zich een weg het labyrint in, daar waar we beïnvloed raken. Wat als we dit uit de weg proberen te gaan en het labyrint vanuit het middelpunt uitlopen? Stel je voor dat we de film die we vanavond gaan kijken niet algoritmisch wordt uitgezocht? Wat als we vanavond ons eerst afvragen wat we zouden willen eten in plaats van TikTok het werk te laten doen? Lukt het ons nog om dit soort alledaagse keuzes weer toe te eigenen? Dan komen we het labyrint misschien nog wel uit.

Bronnen

1. A study on social media usage and fear of missing out (FOMO) among youngsters. (2020). Journal of Studies in Social Sciences and Humanities, 6(2), 76–87.
2. Khasawneh, O. Y. (2018). Technophobia: Examining its hidden factors and defining it. Technology in Society, 54, 93–100. https://doi.org/10.1016/j.techsoc.2018.03.008
3. Newport, C. (2019) Digital Minimalism: Choosing a Focused Life in a Noisy World.
4. Raub, A. C. (1981). Correlates of computer anxiety in college students. University of Pennsylvania.
5. Rosen, L.D., Sears, D.C. & Weil, M.M. Computerphobia. Behavior Research Methods, Instruments, & Computers 19, 167–179 (1987). https://doi.org/10.3758/BF03203781
6. Simonson, M. R., Maurer, M., Montag-Torardi, M., & Whitaker, M. (1987). Development of a standardized test of computer literacy and a computer anxiety index. Journal of educational computing research, 3(2), 231-247.
7. Seale, C. (2020). The Case For Critical Thinking: The COVID-19 Pandemic And An Urgent Call To Close The Critical Thinking Gap In Education (forbes.com)
8. Šejn Husejnefendić. (2021). FOMO Presence among Students of Faculty of Humanities and Social Sciences in Tuzla – (Non)Dangerous Phenomenon? Društvene i Humanističke Studije, 6(4(17)), 441–458. https://doi.org/10.51558/2490-3647.2021.6.4.441
9. TU Delft (z.d.). De impact van algoritmes (tudelft.nl)
10. Vetzo, M. J., Gerards, J. H., & Nehmelman, R. (2018). Algoritmes en Grondrechten. Den Haag; Boom Uitgevers.